Wirtualne Muzeum Dynamit AG Fabrik Christianstadt, fabryka amunicji, w Krzystkowicach, Nowogrodzie Bobrzańskim, Krzystkowice, Nowogród Bobrzański

Badacze tematu

• Przemysław Mnichowski (1928-1996)

  Doktor Przemysław Mnichowski był organizatorem i przez 31 lat dyrektorem zielonogórskiej Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, która w 1993 roku zmieniła nazwę na Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej. Komisja miała charakter placówki badawczej, więc powołanie do życia jej zielonogórskiego oddziału było znaczącym wydarzeniem, nobilitującym młode województwo, w którym nie istniały jeszcze wyższe uczelnie.

  Ważnym problemem stała się wtedy obsada stanowiska kierownika nowej placówki. Postawiono na utalentowanego, wówczas 37-letniego prawnika, prokuratora Przemysława Mnichowskiego. Był to bardzo trafny wybór, który pozwolił na dynamiczny rozwój Komisji i wpłynął na jej znaczące osiągnięcia.

  Przemysław Mnichowski urodził się 21 lutego 1928 roku w Poznaniu, gdzie wraz z rodzicami i dwójką braci mieszkał do wybuchu wojny. Okres okupacji spędził w Kołaczkowie pod Wrześnią, dokąd Niemcy wysiedlili całą rodzinę. Tam ukończył szkołę powszechną, a po aresztowaniu przez Niemców ojca, którego osadzono w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen, zmuszony został do podjęcia pracy zarobkowej. Po wojnie wrócił do Poznania, gdzie w latach 1945-1950 uczęszczał do Gimanzjum im. Ignacego Paderewskiego. Tam zdał maturę, po której zapisał się na Wydział Prawa Uniwersytetu Adama Mickiewicza, jednak studia wkrótce przerwał.

  W 1954 roku został słuchaczem Oficerskiej Szkoły Wojsk Pancernych i Zmechanizowanych im. Stefana Czarnieckiego w Poznaniu, którą ukończył po dwóch latach studiów, otrzymując awans na pierwszy stopień oficerski. Po krótkim okresie zawodowej służby wojskowej ze względu na stan zdrowia został przeniesiony do rezerw i przez dwa lata pracował w poznańskich przedsiębiorstwach budowlanych. W 1958 roku przeszedł do pracy organów prokuratury, rozpoczynając 17 listopada aplikację w Prokuraturze Powiatowej w Sulęcinie, po której zakończeniu w 1960 został zatrudniony jako podprokurator w Prokuraturze Powiatowej w Gorzowie Wielkopolskim. Wznowił też studia na wydziale prawa UAM, które ukończył w 1962 roku, uzyskując tytuł magistra prawa.

  W 1963 roku przeniesiono go do Zielonej Góry, gdzie 20 marca 1965 roku otrzymał zadanie zorganizowanie Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, której 30 września tegoż roku został kierownikiem. Po zmianie jej statutu 29 listopada 1993 objął stanowisko dyrektora Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytutu Pamięci Narodowej w Zielonej Górze. Przez cały czas pozostawał pracownikiem Prokuratury Rejonowej, a następnie Wojewódzkiej oddelegowanym do pracy w Komisji. 1 sierpnia 1986 roku otrzymał nominację na prokuratora Prokuratury Wojewódzkiej w Zielonej Górze. Na tym stanowisku mimo osiągnięcia wieku emerytalnego pracował do dnia śmierci.

  W latach 1986-1992 na prośbę prof. Czesława Plichowskiego, dyrektora Głównej Komisji, pełnił obowiązki szefa Zespołu Dochodzeniowo-Śledczego Głównej Komisji, którego siedziba mieściła się w Poznaniu. Doskonała orientacja w problematyce ścigania zbrodni wojennych zapewniła mu miejsce w prezydium Głównej Komisji, w skład którego wszedł 29 listopada 1988.

  Podjęte przez Mnichowskiego prace śledcze i dokumentacyjne umożliwiły powstanie warsztatu badawczego, a następnie uczestnictwo w seminarium doktoranckim prowadzonym przez prof. Czesława Łuczaka. Efektem było powstanie pracy doktorskiej pt. Hitlerowskie obozy karne i więzienia oraz inne formy represji wobec ludności na Środkowym Nadodrzu w latach 1933-1945, której obrona odbyła się 3 lipca 1978 roku na Wydziale Historycznym UAM.

  Pasje badawcze owocowały licznymi publikacjami. Mnichowski zbierał też materiały do planowanej habilitacji na temat zbrodniczej działalności hitlerowskich prawników. Znajomość języka niemieckiego pozwalała mu na badanie źródeł oraz uczestnictwo w procesach przestępców wojennych RFN. Zgromadzone materiały dowodowe wykorzystał m. in. występując przed Sądem Przysięgłych w Kilonii (na rozprawie przeciwko Heinzowi Richterowi – szefowi gestapo we Frankfurcie nad Odrą) oraz sądami w Kolonii i Monachium.

  Trzydzieści jeden lat kierownictwa Mnichowskiego przyniosło plon w postaci osiemnastu sesji naukowych, trzydziestu dwóch popularnonaukowych oraz ośmiu konferencji pracowych połączonych z wystawami dokumentów i wyników badań ukazujących rezultaty prowadzonych śledztw.

  Główne zainteresowania naukowe doktora Mnichowskiego koncentrowały się wokół problemów badawczych funkcjonowania hitlerowskich obozów karnych i „wychowawczych” (niem. Erziehungslagern) na Środkowym Nadodrzu, zbrodni eutanazji na pacjentach szpitala la nerwowo i psychicznie chorych w Obrzycach (niem. Obrawalde), zbrodni dokonanych na robotnikach przymusowych w ramach tzw. traktowania specjalnego (niem. Sonderbehandlung) i hitlerowskiej eksterminacji więźniów w akcji „Noc i mgła” (niem. „Nacht und Nebel”).

  Pierwsze artykuły dotyczące zbrodni hitlerowskich opublikował w 1970 roku w Nadodrzu. Był pomysłodawcą serii wydawniczej Miejsca Pamięci Narodowej województwa zielonogórskiego i autorem kilku tomików, które zostały wydane w jej ramach, m. in. Słońsk, Zielona Góra, Żagań, Tuchorza, Jasień, Nowa Sól. Efektem kilkuletnich badań dotyczących zbrodni na polskich robotnikach przymusowych w latach 1939-1945 była książka Ziemia Lubuska oskrża wydana w 1978 roku przez wydawnictwo Książka i Wiedza. Kolejna książka pt. Obóz koncentracyjny i więzienie w Sonnenburgu (Słońsku) 1933-1945 ukazała się w 1982 roku nakładem Wydawnictwa Ministerstwa Obrony Narodowej.

  Ważne miejsce w dorobku badawczym P. Mnichowskiego zajmują artykuły w periodykach naukowych. Był autorem ponad sześćdziesięciu publikacji, z których ponad połowę stanowią artykuły i rozprawy naukowe. Na bogaty dorobek naukowo-badawczy składają się również liczne referaty, komunikaty i wystąpienia na wielu sympozjach i konferencjach dotyczących problematyki zbrodni hitlerowskich. Z dużym zaangażowaniem popularyzował wiedzę historyczną o latach okupacji, uczestnicząc często w spotkaniach ze środowiskami kombatanckimi i młodzieżą. Był inspiratorem i autorem projektu muzeum martyrologii w Słońsku. Wielokrotnie organizował tam, w miejscu byłego obozu hitlerowskiego, konferencje naukowe i zjazdy byłych więźniów. Dużo czasu poświęcił współpracy z muzeum Martyrologii Alianckich Jeńców Wojennych w Żaganiu, którego był konsultantem i autorem planu ekspozycji.

  Przez kilka kadencji pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Miejsc Pamięci Narodowej. Był członkiem Polskiego Towarzystwa Historycznego, Lubuskiego Towarzystwa Naukowego, Zrzeszenia Prawników Polskich i Instytutu Zachodniego w Poznaniu. Uznwano go za autorytet w sprawach, którymi się zajmował. Przejawiał dużą aktywność zawdową i zjednywał sobie wszystkich chęcią niesienia pomocy, bezpośredniością i stałym poczuciem humoru.

  Za osiągnięcia w pracy zawodowej oraz działalność społeczną był wielokrotnie wyróżniany i odznaczany, m. in. Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, orderami w stopniu oficerskim – belgijskim Orderem Korony i luksembur­skim Orderem Wieńca Dębowego, francuskim medalem Noc i mgła. Obok wielu odzanczeń posiadał Medal za Zasługi dla Miasta Zielonej Góry. Odznakę Za Zasługi w rozwoju Województwa Zeilonogórskiego, zaś w 1984 roku został laureatem Lubuskiej Nagrody Naukowej oraz Zespołowej Nagrody Naukowej Miasta Zielonej Góry za rok 1995.

  Doktor Przemysław Mnichowski od chwili rozpoczęcia prac w Komisji w 1965 roku poświęcił się jej całkowicie, tworząc jedną z lepiej działających w kraju placówek okręgowych. Kierował nią do ostatnich dni swojego życia. Po przejściu na emeryturę nadal aktywnie pracował, mimo przewlekłej choroby codziennie bywał w Komisji, angażował się w wielu przedsięwzięć, przygotowywał nowe wydanie wydanie książki o obozie w Słońsku. Zmarł nagle w wieku 68 lat na ataka serca 30 września 1996 roku. Pochowany został w kwaterze rodzinnej na cmentarzu w Poznaniu. Pozostawił żonę Gabrielę – inżyniera technologii przemysłu spożywczego, która przez wiele lat kierowała piekarnią PSS, i dwie córki: Marzenę – absolwentkę historii i Magdalenę – absolwentkę farmacji.

  Autor: Andrzej Toczewski

• Wiktor Lemiesz (1915-2000)

  Urodził się 22 października 1915 roku w Sankt Gallen w Szwajcarii, w rodzinie emigrantów politycznych – Wiktora i Anny Weintraub. W 1920 roku jego rodzice podjęli decyzję o powrocie do Polski. W 1932 roku wstąpił do Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, w którego szeregach pozostawał do roku 1938. W 1933 roku Wiktor Lemiesz ukończył gimnazjum w Łodzi. W latach 1934-1939 nie udało mu się znaleźć stałej pracy. Zajmował się dorywczo księgowością, korepetycjami i dziennikarstwem. Podjął też studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, w ukończeniu których przeszkodziła wojna. We wrześniu 1939 roku Wiktor Lemiesz ochotniczo zgłosił się do obrony Warszawy. Po klęsce znalazł się w Związku Radzieckim, gdzie w 1941 roku został zmobilizowany do Armii Czerwonej, a w 1944 wstąpił do Wojska Polskiego w Związku Radzieckim. Służbę zakończył w 1946 roku. Jeszcze w 1944 roku został członkiem Polskiej Partii Roborniczej, a od 1948-PZPR. Od razu po demobilizacji podjął pracę jako dziennikarz. Najpierw w łódźkim „Głosie Robotniczym”, w którym był redaktorem naczelnym, potem w gdańskim „Głosie Wybrzeża”, którego redakcją także kierował. W 1952 roku został skierowany do Zielonej Góry, gdzie w nowo powstałym województwie powierzono mu zorganizowanie nowego dziennika – „Gazety Zielonogórskiej”, której był pierwszym redaktorem naczelnym. Po odejściu ze stanowiska w 1956 roku otrzymał w 1957 roku pracę w centralnym organie związków zawodowych – „Głosie Pracy”. Po przejściu na emeryturę w 1976 roku ponownie podjął pracę w zielonogórskim dzienniku, ukazującym się już w tym czasie pod tytułem „Gazeta Lubuska”. Pracując, Wiktor Lemiesz ukończył w 1962 roku studia w Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Warszawie i już w 1966 roku uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na podstawie rozprawy pt. Praca przymusowa jeńców w Niemczech w latach II wojny światowej (Zielona Góra 1969). Promotorem w przewodzie doktorskim był prof. Jan Wąsicki. Działalność naukową Wiktor Lemiesz rozpoczął jeszcze przed ukończeniem studiów. Już w 1959 roku ukazały się jego prace: Dąbrówka pod okiem hitlerowskiego żandarma (Zielona Góra-Poznań 1959) i tom pierwszy Dąbrówka Wielka. Przyczynek do dziejów polskiej ludności rodzimej (Warszawa 1959). Obie te prace zapowiadały kierunek zainteresowań Wiktora Lemiesza, który swoje publikacje poświęcił głównie martyrologii narodu polskiego w czasie II wojny światowej. Spośród kilkunastu opracowań książkowych można wymienić m.in.: O pracy niewolniczej na Ziemi Lubuskiej w latach II wojny światowej (Poznań 1962); Paragraf i zbrodnia (Warszawa 1963); Miejsca martyrologii na Ziemi Lubuskiej (Poznań 1969); Ocalić od zapomnienia. Listy i dokumenty Polaków wywiezionych do Rzeszy (Warszawa 1981); Niespokojne pogranicze (Warszawa 1989). Wiele jego historycznych artykułów ukazało się w zielonogórskich czasopismach naukowych, ale także w popularnych tygodnikach ogólnopolskich i na łamach „Gazety Zielonogórskiej”, później „Gazety Lubuskiej”. W 1964 roku w Łodzi ukazała się jego historyczno-biograficzna książka pt. Strzał przed fabryką Biedermana, w której opisał społeczne rozwarstwienie w przedwojennej Łodzi. Miała ona formę dokumentalnej opowieści o żywej i barwnej narracji, podobnie zresztą jak wiele książek Wiktora Lemiesza, który odznaczał się – poza skrupulatnością historyka – literackim talentem. Obok dziennikarstwa i pracy naukowej Wiktora Lemiesza pochłaniała także działalność społeczna. Kilkakrotnie był prezesem zielonogórskiego oddziału Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, a w latach 1962-1968 prezesem oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Medalem za Warszawę. Wiktor Lemiesz przed wojną był związany z ruchem komunistycznym i do końca pozostał człowiekiem lewicy. Dziennikarz i krytyk literacki – Zenon Łukaszewicz – wspominał Wiktora Lemiesza jako człowieka pracowitego, skrupulatnego, lubiącego dyscyplinę, słowność i porządek, ale także zanadto (..)skiego. Wiktor Lemiesz był niewątpliwie postacią kotrowersyjną, o mocnym charakterze, niepoddającą się jednoznacznym ocenom. Zmarł po ciężkiej chorobie 9 sierpnia 2000 roku w Zielonej Górze i został pochowany na tutejszym cmentarzu.

  Autor Dariusz Dolański

• Jerzy Panufnik jr

  Urodzony w 1958 r. w Poznaniu. Były żołnierz zawodowy. W latach 1995-2006 członek lubuskiego oddziału Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji. Autor opracowań z zakresu dokumentacji fortyfikacji hitlerowskiej na obszarze woj. lubuskiego. Współinicjator i autor prac z zakresu dokumentacji technicznej detali wyposażenia obiektów fortyfikacyjnych na terenie województwa lubuskiego. Współuczestnik centralnego programu Zarządu Głównego TPF w zakresie dokumentacji fortyfikacji Linii Odry (Grant). Od 1992 roku zaangażowany w badania reliktów hitlerowskich zakładów przemysłu zbrojeniowego w Nowogrodzie Bobrzańskim – Krzystkowicach. Zadebiutował opracowaniem pt. Krzystkowicki einmannek. Tematem pozycji był nietypowy schron odnaleziony przy terenie fabryki DAG. W rok później autor publikuje małe opracowanie pt. Dynamit A.-G. cz. I. Docelowo miało ono przyjąć wygląd cyklicznej serii ukazującej stan badań nad kombinatem, jednak z różnych powodów pomysł ten nie doczekał się kontynuacji. W kwartalniku Explorator pojawia się artykuł pt. Kombinat. Autor nakreśla stan badań, jednocześnie w ostatnim akapicie wzmiankuje o ciągle prowadzonych badaniach nad historią obiektu i zapowiadanym nowym opracowaniu. Ostatecznie autor spełnia obietnicę i wraca do tematu publikując zarazem jak dotychczas najbardziej wyczerpujące opracowanie poświęcone w całości losom zakładu koncernu DAG pt. Dynamit AG i zakłady Verwertchemie w Krzystkowicach (2009). Suplementem do powyższej pozycji była tuba z mapą. Dołączony dokument zawierał wykaz zaewidencjonowanych obiektów fabryki – efekt ponad dziesięcioletnich prac terenowych na opisywanym obszarze. Główne zainteresowania autora: przemysł zbrojeniowy i fortyfikacje hitlerowskie na terenie woj. lubuskiego oraz zagadnienia astronomii i astronautyki. Patron strony Wirtualnego Muzuem DAG.

  Autor: Miłosz Grobelny

W opracowaniu:

• Martina Löbner
• Leszek Adamczewski
• Igor Witkowski
• Michał Pszczółkowski